Het Rubenianum in Antwerpen – Onderzoeksinstituut voor Vlaamse kunst van de 16de en 17de eeuw – beheert de grootste onderzoekscollectie over Peter Paul Rubens en tijdgenoten. Het ontstaan van deze collectie ligt bij de Duitse kunsthistoricus Ludwig Burchard.
Burchard werd aan het begin van zijn carrière geïntroduceerd op een project waar hij de rest van zijn professionele leven aan zou wijden: een oeuvrecatalogus van Peter Paul Rubens. Hij bouwde vervolgens een groot netwerk uit van o.a. collega-kunsthistorici, kunsthandelaars, verzamelaars, archivarissen en bibliothecarissen. Binnen zijn netwerk wisselde hij foto’s en expertise uit, liet zich adviseren in aanwinsten voor zijn bibliotheek, bestelde reproducties bij de belangrijkste fotostudio’s, liet assistenten archieven doorspitten en bouwde zo aan een omvangrijk onderzoeksarchief. Als echte connaisseur bezocht Burchard tegelijkertijd zoveel mogelijk Europese collecties om kunstwerken ter plaatse te bestuderen: zijn vele annotaties op de achterzijde van foto’s, in notitieboekjes en in tentoonstellingscatalogi, getuigen hiervan.
Vanwege het politieke klimaat in Duitsland in de jaren 1930 verhuisde Burchard van Berlijn naar Londen. Toen Groot-Brittannië in 1939 echter de oorlog aan Duitsland verklaarde, was Burchard samen met zijn vrouw op reis in Genève en beiden werden bij terugkeer voor enkele maanden geïnterneerd. Dit was niet het enige dat ervoor zorgde dat het werk aan het Rubensproject vertraagd werd. Burchard liet tijdens de oorlog een deel van zijn onderzoekscollectie tijdelijk elders onderbrengen en musea en archieven waren ook slecht bereikbaar. Na de oorlog waren veel kunstwerken verloren gegaan, van eigenaar gewisseld of doken voor het eerst op de markt op: dit zorgde ook voor veel extra werk. Deze tegenslagen in combinatie met Burchards perfectionisme resulteerden erin dat de beredeneerde catalogus over het werk van Rubens uiteindelijk nooit voltooid werd.
Toen Burchards erfgenamen in 1962 de volledige collectie boeken en het fotoarchief aan de Stad Antwerpen nalieten, werd dit dan ook onder de voorwaarde gedaan dat de Stad zorg zou dragen voor het voltooien van de publicatie. (Aan deze onderneming wordt sindsdien gewerkt onder de naam Corpus Rubenianum Ludwig Burchard.) Het kort daarvoor opgerichte Rubenianum – bibliotheek en documentatiecentrum – was plotsklaps de belangrijkste onderzoekscollectie over vroegmoderne Vlaamse kunst rijker! Bovendien, tot ieders verrassing, waren er naast het fotoarchief en de bibliotheek ook andere delen van Burchards persoonlijk archief naar Antwerpen verscheept. Zo bezit het Rubenianum onder meer een groot deel van Burchards correspondentie, zijn notaboekjes en agenda’s, steekkaartjes, reispassen, huurcontracten, allerhande knipsels en enkele familiefoto’s.
De collectie van ruim 9000 boeken (inclusief enkele bijzondere oude drukken) is vrijwel direct na aankomst in Antwerpen ingewerkt in de bibliotheek van het Rubenianum; een stempel, het handgeschreven register en de sigel ‘Collectie Dr. L. Burchard Antwerpen’ in de online catalogus herinneren nog aan de oorspronkelijke herkomst. Het fotoarchief, dat naast foto’s ook bestaat uit handgeschreven notities, overdrukken, fotokopieën en knipsels, werd in de loop der jaren door het Rubenianum aangevuld. Omdat Burchards interesse verder ging dan Rubens alleen, omvat de collectie informatie over Europese kunst van Italië tot Engeland, van de antieken tot en met de 19de eeuw en van schilderkunst tot toegepaste kunst.
In 2013 vierde het Rubenianum het vijftigjarig bestaan sinds de aankomst van Burchards collectie in Antwerpen. Sinds dat jaar investeert het Rubenianum ook in de ontsluiting van de oorspronkelijke collectie Burchard. Zo is de gehele collectie inmiddels virtueel in kaart gebracht door middel van een archiefbeschrijving en zijn de belangrijkste delen herpakt en waar mogelijk terug geordend. De komende jaren zal het Rubenianum blijven investeren in detailbeschrijvingen (van bijv. de notaboekjes), in onderzoek naar bepaalde unieke stukken (bijv. de collectie originele prenten en tekeningen) en in digitalisering (van het fotoarchief over Rubens).
Het archief – met Burchards accurate toeschrijvingen, unieke foto’s en volledige bibliotheek – is een blijvende bron van informatie voor onderzoek naar de vroegmoderne Vlaamse kunst en zelfs daarbuiten. De structuur van het archief, de vele annotaties, correspondentie en agenda’s omvatten daarnaast uiterst interessante inzichten over de werkmethodes en het netwerk van een van de belangrijkste connaisseurs van het begin van de 20ste eeuw.
Bronnen:
Steekkaart (ISAAR-fiche) Ludwig Burchard
Inventaris in de Anetcatalogus (ISAD-beschrijving) Collectie Ludwig Burchard
Webpagina Collectie Ludwig Burchard – website Rubenianum
Steekkaart in Archiefbank: Archief van Ludwig Burchard. 1886–1963
