Documentaire foto’s en persfoto’s kunnen rechtstreeks historische gebeurtenissen afbeelden, familiefoto’s meestal niet. Daarom lijken slechts de eersten nuttig als bron voor historisch onderzoek. Maar niets is minder waar, ook familiale fotocollecties zijn interessant, niet alleen voor fotografiegeschiedenis en familiegeschiedenis, maar ook als bron voor sociale en culturele geschiedenis.
Doorgaans worden foto’s ‘maar’ gebruikt als illustratie. Ze worden vaak ondergewaardeerd als historische bron en niet grondig genoeg onderzocht. Het gevolg zijn vaak blunders bij het gebruik en de metadatering van foto’s in artikels, boeken, beeldbanken en tentoonstellingen, zoals foute of te ruime dateringen, een verkeerde plaats of periode, of fouten bij de identificatie. Meer aandacht voor de foto en een nauwkeurige datering kan veel fouten voorkomen.
Gelukkig wint de foto recentelijk terrein als historische bron. Foto’s zijn immers, evengoed als teksten, bronnen van informatie. Informatie die kan geïnterpreteerd worden naar vorm en inhoud en in zijn context.
Hoewel het gezegde gaat dat een foto niet liegt, klopt dat niet helemaal. Een niet gemanipuleerde foto geeft weliswaar de werkelijkheid op een objectieve wijze weer, maar de compositie en de beelduitsnede geven al een bepaalde interpretatie van die werkelijkheid. We weten niet wat zich buiten het beeld afspeelt, bovendien is het een momentopname, we weten niet wat zich voordien en nadien afspeelt, en of er iets in scene gezet is. Een foto is dus geen absoluut objectieve registratie, de fotograaf interpreteert en beslist wat er te zien is.
Manipulatie achteraf, zoals inkleuren, retoucheren, reproducties maken en delen van het beeld manipuleren, is zo oud als de fotografie zelf. Opvallende voorbeelden zijn foto’s waarbij iemand zijn eigen hoofd onder de arm neemt, of spiritistische foto’s. Bij die foto’s is de manipulatie duidelijk in onze hedendaagse ogen, maar er zijn ook meerdere historische foto’s bekend die gemanipuleerd werden (zie bijvoorbeeld Kijken zonder zien. Omgaan met historische foto’s van Gie van den Berghe). Een kritische ingesteldheid is dus net zoals bij andere bronnen ook bij foto’s noodzakelijk.
Het carte-de-visite album
Familiefotocollecties kwamen in de 19de eeuw tot stand door het verzamelen van cartes-de-visitefoto’s en hun afgeleiden. Sinds 1839, de uitvinding van de fotografie, bestonden er commerciële portretfotografen, maar het verzamelen van foto’s kreeg pas een enorme boost na de doorbraak van de carte-de-visite. Deze is ‘uitgevonden’ in 1854, het is een foto op dun papier, gekleefd op een stukje karton van standaardafmetingen (± 6 x 10 cm). Ze werden uitgewisseld met familie, geliefden, vrienden, kennissen en zakenrelaties. Die foto’s werden, vaak door vrouwen, in carte-de-visite albums verzameld. De meeste albums zijn opgebouwd rond de eigen kernfamilie, sommige zijn opgebouwd rond de echtgenoot en zijn relaties. Zo’n album geeft een mooi inzicht in de familierelaties en vaak in de bredere sociale en soms zakelijke relaties van de familie.
Eigenlijk waren er twee golven van popularisering. Van ±1860 tot ±1890 waren cartes-de-visite vrijwel uitsluitend populair onder de adel en burgerij, de foto’s waren immers nog duur. De tweede golf begon in de jaren 1890 tot rond 1910, toen werden foto’s goedkoper en toegankelijk voor veel meer mensen, de meeste cartes-de-visite in familiebezit dateren uit die tweede golf. Fotoalbums uit die tijd kan je een beetje vergelijken met Facebook. Ze brachten een netwerk in beeld en ze lagen klaar in de beste kamer om getoond te worden aan bezoekers.
Martine Deré onderzocht in haar scriptie (Geschiedenis, VUB, 2006) vier fotoalbums van een in de tabaksindustrie rijk geworden en nadien uitgestorven familie. Door de foto’s te dateren en te identificeren in combinatie met onderzoek naar de familiestamboom en naar de historische achtergrond, kon de sociale historiek van de familie geschetst worden. Door de methodiek, de referenties en de opgedane ervaringen is het een uitermate interessant werk voor wie albums of andere familiefotoverzamelingen wil analyseren.
Voorbeeld van een albumanalyse
Is een ongeïdentificeerd familiefotoalbum van onbekende herkomst interessant voor genealogisch en historisch onderzoek? Mits toegewijd onderzoek is identificatie vaak mogelijk en kan er heel wat worden afgeleid uit zo’n album. De context van een album zorgt bovendien voor versterking van de bewijsvoering.
Afbeelding 2 t.e.m. 8 zijn afkomstig uit een ongeïdentificeerd album zonder herkomst, met vooral Brusselse foto’s. Alle foto’s werden gescand en per persoon bij elkaar gelegd, zodat een gezinsreconstructie gemaakt kon worden op basis van alleen de foto’s. Alle foto’s, de fotografische gezinsreconstructie en analyse van het album zijn online beschikbaar als een work-in-progress Prezi-presentatie.
Een kijkje in de bevolkingsregisters van Brussel van 1876 toont aan dat in de Boulevard (du Jardin) Botanique 4 inderdaad de schoenverkoopster Jeanne Kessels, weduwe De Coster, woonde (niet Kestels, zoals op het opschrift), met haar dochter Alice De Coster. In hetzelfde huis woonde het gezin van Angeline Morea-Kessels met 3 kinderen (Theophile, Leopold en Maxime). Mijnheer Morea was rentenier. Aan hun kledij en aan het feit dat ze überhaupt foto’s lieten maken in die tijd kunnen we afleiden dat ze zeker niet onbemiddeld waren.
Aan de hand van de geboortedata uit het bevolkingsregister kunnen we verder in de registers van de burgerlijke stand op zoek gaan. Angeline (°1836) blijkt de zus van Jeanne (°1840). Jeanne huwde in 1862 met Auguste De Coster, die al overleed in 1863, een maand na de geboorte van hun dochter Alice. Auguste was handelaar, zijn ouders waren kruideniers, vader overleed een paar weken voor het huwelijk, moeder rentenierde toen Auguste trouwde. De vader van Jeanne en Angeline was “fabrikant”.
Gustave Van Roy, schoonbroer van de bruidegom, was getuige bij het huwelijk, van hem zit er een foto met naamopschrift uit 1897 in het album. Volgens het bevolkingsregister van Brussel van 1856, was hij bankbediende, gehuwd met Charlotte De Coster en woonde hij tot 1866 in hetzelfde huis als de familie De Coster, in de Rue d’Anderlecht 12.
Door de voorafgaande fotografische gezinsreconstructie en het korte archiefonderzoek zijn nu ongeveer de helft van de 82 foto’s met grote zekerheid geïdentificeerd. Vervolgens kan er verder onderzoek gedaan worden, zowel genealogisch als naar hun bezigheden en woonplaatsen en kan er werk gemaakt worden van de identificatie van de andere foto’s.
Er liggen veel dergelijke albums ongebruikt in diverse archieven. Er kan veel meer mee gedaan worden, ook al zijn ze volledig onbekend en ongeïdentificeerd.
Bron:
Peter Eyckerman
http://spoorzoeker.petereyckerman.be
